Αρχαιολογικός Χώρος Ιαλυσού

Η συνοικία της Ιαλυσού, που περικλείει το βόρειο τμήμα του νησιού, κατοικήθηκε κατά την προϊστορική περίοδο. Στην Τριάντα έχουν βρεθεί λείψανα μινωικού οικισμού και στους γύρω λόφους Μακριά… Βουνάρα και Μόσχου Βουνάρα (1700-1400 π.Χ.) έχουν εντοπιστεί μυκηναϊκά νεκροταφεία.
Η αρχαία πόλη της Ιαλυσού εκτεινόταν γύρω από το λόφο του Φιλέρημου, που ήταν η αρχαία ακρόπολη όπου σώζονται λείψανα κτιρίων από την Αρχαϊκή, τη Βυζαντινή και την Ιπποτική περίοδο. Ο ναός της Αθηνάς Πολιάδος, που χρονολογείται στον 3ο-2ο αι. π.Χ., χτίστηκε στη θέση ενός προγενέστερου κλασικού ναού, αν κρίνουμε από τα στοιχεία του 5ου αι. π.Χ. και τις προεξοχές από τερακότα που βρέθηκαν εκεί. Στον αποθέτη της δυτικής πλευράς εντοπίστηκαν αγγεία και αναθήματα που χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 5ο αι. πχ. Εκτός από τη λατρεία της Αθηνάς Πολιάδος, υπάρχουν και αναφορές στη λατρεία του Δία. Στην παλαιοχριστιανική περίοδο (5ος-6ος αι. μ.Χ.) πάνω από τα ερείπια του αρχαίου ναού κτίστηκε τρίκλιτη βασιλική με αίθριο, στο βόρειο κλίτος του οποίου κατασκευάστηκε μονόκλιτος ναός με τρούλο κατά τον 10ο αι. Την εποχή των Φράγκων, η τοποθεσία αυτή καταλαμβανόταν από μεσαιωνικό μοναστήρι και εκκλησία.
Τα σημαντικότερα κτίρια του αρχαιολογικού χώρου περιλαμβάνουν:
Ο ναός της Αθηνάς Πολιάδος, λοιπόν, είναι δωρικός ναός αμφιπρόστυλος, τετράστυλος ή εξάστυλος (δηλαδή με στοά τεσσάρων ή έξι κιόνων στα δύο άκρα) με πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. Στο σηκό βρίσκεται η βάση του λατρευτικού αγάλματος. Μικρά τύμπανα κιόνων και τοίχοι στο εσωτερικό του σηκού ίσως ανήκαν σε εσωτερική κιονοστοιχία (3ος-2ος αι. π.Χ.). Τα μοσχεύματα στη δυτική πλευρά του βράχου θα χρησιμοποιούνταν ως αποθήκες για αναθήματα ή λατρευτικούς σκοπούς.
Δωρική κρήνη-σπίτι, δύο σήραγγες έφερναν νερό από την κορυφή του λόφου σε μια στέρνα κομμένη στο βράχο και έκλεινε από έναν πορώδη ισοδομικό τοίχο σε μορφή ελληνικού πι (Π). Τα στόμια σε μορφή λεοντοκεφαλών έβγαζαν το νερό από την κλειστή στέρνα σε μια ανοιχτή δεξαμενή, την οποία περιέκλειαν έξι πυλώνες με πέτρινες πλάκες ανάμεσά τους και από εκεί σε μια στοά έξι δωρικών κιόνων που αποτελούσαν την πρόσοψη της κρήνης (4ος αι. π.χ.). Σε έναν από τους στύλους ήταν σκαλισμένος ένας ιερός νόμος με επιταγές για την προστασία της βρύσης.
Εκκλησία των Ιπποτών, περίοδος από τον 14ο αι. με θολωτή στέγη και δύο εξαγωνικά παρεκκλήσια.
Βαπτιστήριο τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, χτισμένη πάνω στα ερείπια του ναού της Αθηνάς.
Βυζαντινές οχυρώσεις, οι οποίες βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του λόφου και είναι κατασκευασμένες με υλικά από τον αρχαίο ναό της Αθηνάς. Ορατά είναι τμήματα των επισκευών, που έγιναν από τους Ιππότες.

Αρχαιολογικός Χώρος Καμείρου

Η περιοχή της Καμείρου εκτείνεται κατά μήκος της βορειοδυτικής ακτής του νησιού, κοντά στο ακρωτήριο του Αγίου Μηνά (αρχαία Μυλάντιον), στους πρόποδες του όρους Ακραμύτης. Στην προϊστορική εποχή… λατρεύονταν εδώ οι Μυλάντιοι θεοί, που δίδασκαν την ανθρωπότητα το φρεζάρισμα και το ζύμωμα. Μυκηναϊκή νεκρόπολη έχει ανασκαφεί στην Καλαμβάρδα, δυτικά της Καμείρου. Ευρήματα της Γεωμετρικής περιόδου (8ος αι. π.Χ.) μαρτυρούν την ύπαρξη ναού στην Ακρόπολη, αφιερωμένου στην Αθηνά. Ο σεισμός του 226 π.Χ., κατέστρεψε την κλασική πόλη και πιθανότατα και τον κλασικό ναό της Αθηνάς στην Κάμειρο. Η ελληνιστική πόλη ήταν χτισμένη σε τρία επίπεδα, σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα. Στην κορυφή του λόφου βρισκόταν η Ακρόπολη με τον ναό της Αθηνάς και τη Στοά. Στο μεσαίο πεζούλι βρισκόταν ο οικισμός και κάτω ο ελληνιστικός ναός, η δωρική κρήνη, η Αγορά και ο Περίβολος των Βωμών. Ο χώρος διανθίστηκε με πολυάριθμα αναθήματα, στήλες και πλίνθους με αγάλματα. Ο σεισμός του 142 π.Χ., κατέστρεψε την πόλη για δεύτερη φορά.
Η Ακρόπολη ανασκάφηκε για πρώτη φορά από τους Biliotti και Salzmann, τον 19ο αιώνα (1852-1864). Το 1928, επί Ιταλοκρατίας του νησιού, η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκίνησε συστηματική ανασκαφή της περιοχής μαζί με εργασίες αποκατάστασης, οι οποίες συνεχίστηκαν μέχρι το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο αρχαιολογικός χώρος-οικισμός της Καμείρου, που χτίστηκε σε τρία επίπεδα, περιλαμβάνει τα ακόλουθα μνημεία:

Ακρόπολη και περίβολος Αθηνάς Καμείρας: Ο δωρικός ναός, τετράστυλος περιφερειακός (με στοές και στις τέσσερις πλευρές), περιβαλλόταν από περίβολο, αντικαθιστώντας έναν προηγούμενο κλασικό ναό, ο οποίος καταστράφηκε από το σεισμό του 226 π.Χ., ενώ επέζησαν μόνο τα θεμέλιά του.
Η Δεξαμενή: Μια ορθογώνια κατασκευή επενδεδυμένη με γύψο, σωλήνες από τερακότα και δύο ανοίγματα με πέτρινα καλύματα στο κάτω μέρος, χρησίμευε για τη μεταφορά του νερού στον οικισμό. Είχε χωρητικότητα 600 κυβικά μέτρα νερού, απόθεμα ικανό για 300-400 οικογένειες. Τα πλαϊνά σκαλοπάτια διευκόλυναν την πρόσβαση στον καθαρισμό της δεξαμενής, η οποία ήταν στεγασμένη και χρονολογείται κατά τον 6ο-5ο αι. π.χ. Στην ελληνιστική περίοδο τη θέση του πήρε μια στοά, θέτοντας την εκτός χρήσης.
Η ελληνιστική Στοά: Αποτελούταν από δύο σειρές δωρικών κιόνων και καταστήματα ή καταλύματα, στο πίσω μέρος για τους πιστούς. Οι κίονες στο μπροστινό μέρος στήριζαν επιστύλιο με μετόπες, τρίγλυφα και γείσο (3ος-2ος αι. π.Χ.). Υπήρχε ένα εντυπωσιακό σύστημα ύδρευσης κάτω από το δάπεδο με καλυμμένα πηγάδια, υπόγειες δεξαμενές και σωλήνες νερού από τερακότα, που αντικαθιστούσαν την προηγούμενη δεξαμενή.
Τετράπλευρος ελληνιστικός βωμός, μπροστά από τη Δωρική Στοά: Οικισμός της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, χτισμένος σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα (πλέγμα παράλληλων δρόμων και οικιστικών οικοδομικών τετραγώνων του ίδιου μεγέθους, που ονομάζεται insula), που απλώνεται στα μισά του λόφου. Κύριο χαρακτηριστικό των σπιτιών ήταν η εσωτερική αυλή με , με τη μία πλευρά συνήθως ψηλότερα από τις άλλες (ροδίτικο περιστύλιο). Στολίστηκαν με ψηφιδωτά δάπεδα και προσόψεις με επιστύλια και ζωγραφική διακόσμηση σε γύψο. Ανάμεσά τους βρίσκονται τα υπολείμματα δημόσιων λουτρών με θερμούς και κρύους θαλάμους και υποκαύστες (εγκαταστάσεις ενδοδαπέδιας θέρμανσης δωματίων).
Ελληνιστικός ναός στο τρίτο και χαμηλότερο άνδηρο της αρχαιολογικής ζώνης: Ήταν ένας πορώδης διστυλικός ναός (με δύο κίονες μπροστά), με πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. Η βάση του λατρευτικού αγάλματος σώζεται στο σηκό και πίσω βρισκόταν το θησαυροφυλάκιο, ένας λάκκος κομμένος στο πάτωμα, για να συγκρατεί τα χρήματα του ναού. Πιθανότατα ήταν αφιερωμένο στον Πύθιο Απόλλωνα.
Ιωνικός Ναΐσκος από Πωρόλιθο: Πέτρινος με γύψινη πρόσοψη, που χρησιμοποιείται για τη στέγαση των αναθημάτων.
Λουτρό: Η πρόσοψη αποτελείται από πορώδεις δωρικούς ημικίονες, επενδυμένους με σοβά και στηρίζοντας θριγκό. Τα πάνελ έκλεισαν τους ενδιάμεσους χώρους. Στο εσωτερικό του υπήρχε ανοιχτή δεξαμενή από την οποία αντλούνταν το νερό (μέσα 4ου αι. π.Χ.). Σε μεταγενέστερη περίοδο (3ος αι. π.Χ.), η δεξαμενή αντικαταστάθηκε από πηγάδι και οι κίονες σκαλίστηκαν με τα ονόματα των δαμιουργών (επώνυμων ιερέων της αρχαίας Καμείρου). Πίσω από το συντριβάνι διακρίνονται τα ερείπια μιας στοάς. Ένας τοίχος με επένδυση σε τρεις πλευρές συγκρατούσε το χώμα του επάνω δώματος.
Τετράπλευρη πλατεία (Αγορά): Άνοιξε μπροστά στο λουτρό, όπου οι πολίτες συγκεντρώνονταν για θρησκευτικές τελετές. Είχε τρία σκαλοπάτια στη νότια και ανατολική πλευρά. Αργότερα τείχη έκλεισαν τη βόρεια και τη νότια πλευρά, στις οποίες υπήρχαν πόρτες για την είσοδο των πιστών. Οι ημικίονες κοσμούσαν τον βόρειο τοίχο και στη νοτιοανατολική γωνία υπήρχε τετράπλευρη κατασκευή, ίσως για τα αναθήματα. Οι ενεπίγραφες πλίνθοι στα σκαλοπάτια στη νότια πλευρά είναι μεταγενέστερες ανακατασκευές των Ιταλών. Στη δυτική πλευρά είχαν στηθεί ενεπίγραφες βάσεις για αγάλματα και αναθήματα. Το σημαντικότερο από τα αναθήματα ήταν αυτό του Παναιτίου, με την επιγραφή «ΘΕΟΙΣ ΠΑΣΙ» (σε όλους τους θεούς). Πίσω από τη βόρεια είσοδο της Αγοράς υπάρχουν δύο ημιτελή ενεπίγραφα αναθήματα, το ένα από τα οποία πιθανότατα απεικονίζει ταύρο.

Περίβολος Βωμών: Στη βορειοανατολική πλευρά του τρίτου δώματος, κατά μήκος του αναλημματικού τοίχου, υψώθηκαν ενεπίγραφοι βωμοί σε δύο επίπεδα, αφιερωμένοι σε διαφορετικές θεότητες (Άγαθος Δαίμων, Άρτεμις, Δίας, Ποσειδώνας κ.ά.). Στο πρώτο επίπεδο σώζονται ερείπια μεγάλου επιμήκους βωμού αφιερωμένου στον Ήλιο.
Ημικυκλική ράγα: Μπροστά από τον Περίβολο των Βωμών, έφερε ένα ανάθημα, μια μνημειακή σκάλα μεταξύ της Αγοράς και του Περίβολου των Βωμών που οδηγεί στο οικιστικό κέντρο.

Αρχαιολογικός Χώρος Λίνδου

Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει:
Θέατρο: Βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του λόφου, κάτω από το Ναό της Αθηνάς, η κυκλική ορχήστρα και το αμφιθέατρο για τους θεατές ήταν κοίλες… από την πλευρά του λόφου. Οι προεδρικές – επίσημες θέσεις των επιφανών γύρω από την ορχήστρα, διατηρούννται ακόμα ακέραιες. Το αμφιθέατρο έχει 19 σειρές καθισμάτων κάτω από το διάζωμα και 7 πάνω από αυτό. Οι τρεις πρώτες σειρές προορίζονταν επίσης για αξιωματούχους και οι χαμηλοί τοίχοι στα πλάγια τους χώριζαν από τις σκάλες των αιθουσών. Μόνο πέντε από τα εννέα cunei (σφήνα) έχουν διασωθεί. Το θέατρο χωρούσε 1.800 θεατές.
Κτίριο τεσσάρων στοών: Υπάρχουν ερείπια τετράπλευρου κτιρίου στην προέκταση της σκηνής του Θεάτρου. Στις εσωτερικές κολώνες, και στις τέσσερις πλευρές, στήριζαν δίρριτη στέγη και περιέβαλλαν μια υπαίθρια αυλή. Η είσοδος στη βορειοδυτική πλευρά είχε προστώο (σειρά κιόνων), που έφερε επιστύλιο. Το κτίριο χωρούσε 1.500-1.700 θεατές και προοριζόταν για θρησκευτικές τελετές. Σε μεταγενέστερη περίοδο ο τόπος καταλήφθηκε διαδοχικά από τρεις χριστιανικές εκκλησίες.
Βουκόπιο: Στο Βίγλι, βορειοανατολικά της Ακρόπολης, βρισκόταν το Βουκόπιο, τόπος θυσίας, όπως υποδηλώνει το όνομα. 38 επιγραφές στα βράχια τριγύρω, προσδιορίζουν την τοποθεσία. Ναΐσκος κτισμένος από μικρές πέτρες αγρού με ναό, πρόναο και είδος προθάλαμου, περιείχε τα αναθήματα (πήλινα και χάλκινα ειδώλια κυρίως βοδιών) σε θεότητα, άγνωστη προς το παρόν (10ος-9ος αι. π.Χ.).
Τα αρχαία νεκροταφεία της Λίνδου απλώνονταν στη γύρω περιοχή, με τα δύο σημαντικότερα, ταφικά μνημεία να είναι:
«Ο τάφος του Κλεόβουλου»: Δεν έχει σχέση με τον τύραννο της Λίνδου, αλλά ήταν ο τάφος μιας εύπορης οικογένειας. Πρόκειται για μια κυκλική κατασκευή με προσεγμένη τοιχοποιία και θολωτή στέγη. Η πόρτα έχει γείσο, έχοντας φυτική διακόσμηση. Στο εσωτερικό, ένα κρεβάτι, λαξευμένο στο βράχο, ήταν ένα είδος σαρκοφάγου και είχε κάλυμμα, το οποίο δεν σώζεται (2ος-1ος αι. π.Χ.). Ίχνη τοιχογραφίας και το όνομα «Άγιος Αιμιλιανός» μαρτυρούν τη μετατροπή του σε χριστιανικό ναό, σε μεταγενέστερη περίοδο.
Το Αρχοκράτειο: Στην τοποθεσία Καμπάνα στην Κράνα, στο δυτικό λόφο της Ακρόπολης, βρίσκεται λαξευμένος σε βράχο τάφος. Η εξωτερική πρόσοψη έχει δύο ορόφους, ημικίονες στο ισόγειο που στηρίζουν επιστύλιο με μετόπες και τρίγλυφα και στον επάνω όροφο πεσσοί εναλλάσσονται με τυφλά ανοίγματα. Στην πρόσοψη του πρώτου ορόφου ανεγέρθηκαν ταφικοί βωμοί με τα ονόματα των νεκρών χαραγμένα στις βάσεις τους. Στο εσωτερικό, ένα πέρασμα οδηγούσε σε ένα μέρος για τελετουργίες ταφής. Συνολικά 19 τάφοι είναι κομμένοι στους τοίχους αυτού του θαλάμου. Στα πλαϊνά της αίθουσας, πεσσοί εναλλάσσονται με γύψινα πλαίσια. Η σύγχρονη ονομασία της «Φραγκοκκλησίας» υποδηλώνει ότι χρησιμοποιήθηκε ως εκκλησία κατά την περίοδο των Ιπποτών.
Ο Ναΐσκος του Ταξιάρχη Μιχαήλ: Στρατηλάτες κάτω από την πλατεία του χωριού. Yπάρχει μια ρηχή κόγχη με μεταβυζαντινή παράσταση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Ψυχοπομπού. Τα ίχνη παλαιότερων τοιχογραφιών το χρονολογούν στη βυζαντινή περίοδο.
Δυτικά του, κοντά στα ερείπια του μουσουλμανικού νεκροταφείου υπάρχει μια ρηχή κόγχη, που περιέχει την παράσταση ενός έφιππου αγίου, πιθανώς του 15ου αι., τα ερείπια της οποίας είναι γνωστά ως Άγιος Γεώργιος Καμμένος.
Η εκκλησία της Παναγίας: Η εκκλησία του χωριού είναι στενόμακρη με εγκάρσιο σηκό του ελεύθερου σταυροειδούς τύπου. Το 1489 ο Μέγας Διδάσκαλος Pierre d’ Aubusson έδωσε χρήματα για την αποκατάσταση της εκκλησίας και την κατασκευή ενός θολωτού προθάλαμου στη βουβωνική χώρα. Στη νότια πλευρά του μικρότερου καμπαναριού, φαίνονται το φρούριο του μεγάλου μαγίστρου, μαζί με αυτό του διοικητή του κάστρου, Pierre d’ Aymer. Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού σώζονται ακόμη, με την παλαιότερη επιγραφή να αναφέρει τη χρονολογία 1637, ωστόσο οι αγιογραφίες στο σύνολό τους, καταγράφονται ως έργο του ζωγράφου Γρηγορίου της Σύμης, το 1779.
Άγιος Γεώργιος Χωστός: Ένας εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο, βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του χωριού. Στην αψίδα του ιερού υπάρχουν πέντε στρώσεις τοιχογραφίας, που ανήκουν στη μεταεικονομαχική περίοδο στο 2ο μισό του 12ου αι. και στους μεταβυζαντινούς χρόνους.
Άγιος Γεώργιος Παχυμαχιώτης ή Πάνω: Αυτός ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο, χρονολογείται στο 1394/95, σύμφωνα με επιγραφή στη νότια πλευρά του μετώπου της αψίδας. Είναι διακοσμημένο με ολόμορφους αγίους με πολυτελή ενδυμασία στον νότιο τοίχο του ναού, ιεράρχες κάτω από την αψίδα του ιερού και τμήμα παράστασης της Ανάληψης, στον θόλο.

Ο Άγιος Μηνάς είναι ο ίδιος τύπος με τον Άγιο Γεώργιο Χωστό: Έχει ενδιαφέροντες τοιχογραφίες με στυλ της περιόδου των Κομνηνών και χρονολογούνται των 15ο αι.
Άγιος Δημήτριος: Είναι μια μικρή καμαροσκέπαστη εκκλησία βορειοανατολικά της εισόδου της Ακρόπολης. Σε τυφλή αψίδα, στον βόρειο τοίχο της, διακρίνεται ο Άγιος Δημήτριος έφιππος, που χρονολογείται τον 15ο αι.
Στην τοποθεσία Βίγλι: Κάτω από τον ανατολικό γκρεμό της Ακρόπολης έχει βρεθεί ψηφιδωτό δάπεδο και μαρμάρινη πλάκα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, που χρονολογείται στον 5ο αι.